Паркинсонизм

1817 йили англиялик врач Жеймс Паркинсон (1755-1824) “Титроқ фалажлик” деб номланган кичик бир асар ёзади. Бунда у ўша давргача номаълум бўлган касаллик ҳақида сўз юритади. Ҳамма гап шундаки, бу дардга унинг ўзи йўлиққан эди. У ўзида кечаётган касаллик белгиларини ён дафтарчасига ёзиб юради. Унинг қўллари доимо титрар, боши қалтирар ва ҳали 60 ёшга ҳам етмаган бўлса-да, гавдаси букчайиб бораётганди. Паркинсон танасидаги барча мушаклари гўёки қотиб бораётганини, бемалол қадам ташлаб юра олмаётганидан азият чекарди. У яқинларига: “Бу қарилик эмас, балки қандайдир бир касаллик” дейди сиқилиб. Ҳозирда ҳар бир невропатолог биладиган паркинсонизмнинг деярли барча белгилари ўша вақтдаёқ Паркинсон томонидан батафсил қилиб ёзиб қолдирилган. Тўғрисини айтганда у ёза олмасди, чунки ушбу касаллик учун хос бўлган фикрлар карахтлиги ва мускуллар қотиши бунга йўл қўймасди. Агар Паркинсон ушбу касаллик билан оғримаганида эди, балки биз унинг ҳақида ҳеч нарсани билмаган бўлур эдик.

Эллик ёшдан кейин учрайди

Жеймс Паркинсон ўзида бу касаллик белгиларини 50 ёшдан ошгандан сўнг пайқай бошлаган. Кейин унинг ўзи яна 6 нафар беморда худди шундай касаллик аломатларини кузатади. Уларнинг ҳам 50 ёшдан ошган эди. Касалликнинг катталарда учраши Паркинсон эътиборини тортади ва у “ушбу касаллик 50 ёшдан ошганларда учрайди” деб ёзади. Шу билан бирга ўзида ва ўзи кузатувга олган беморларда бир хил аломатларга, яъни қўлларнинг титраши, мушаклар қотиши, ҳаракатларнинг сустлашиб бориши ва қадам ташлашнинг секинлашувига эътибор қаратади. Мушаклар кучи сақланиб қолган бўлса ҳам, титроқлар ва мушакларнинг қотиб қолиши сабабли Паркинсон бу касалликка “Титроқ фалажлик” деб ном беради.

Паркинсон ўлимидан 50 йил ўтгач, яъни 1874 йили машхур француз неврологи Жан Мартен Шарко бу касалликни чуқур ўрганиб, унинг номини ўзгартиради. Жарко шундай деб ёзади: “Биз ушбу касалликни ўзи шу дарддан азият чеккан ва уни батафсил ёзиб қолдирган врач номи билан атаймиз”.  Барча олимлар Шарконинг бу таклифини қўллаб қувватлашади. Ўша даврдан бошлаб ушбу касаллик Паркинсон касаллиги деб номланади. Жаҳон неврологияси фани асосчиси Ж.М.Шарко ушбу касаллик туфайли вафот этган беморларнинг бош миясини кесиб ўрганади, бироқ мия тўқималарида ҳеч қандай патологик ўзгаришлар топмайди.

Наслий хусусиятга эга

Паркинсон касаллиги туфайли ҳаётдан кўз юмган беморларнинг бош миясини Шарко давридан (1880 йиллардан) буён олимлар кесиб ўрганиб келишган.  Бироқ бош мияда ҳеч қанақа ўзгаришлар топилмагани учун албатта ҳайратда қолишади: “неврологик белгилар бору, бироқ бош мия эса ўзгармаган?!” Бу қанақаси бўлди? Балки касаллик наслий хусусиятга эгадир? Бу савол деярли 80 йил мобайнида, яъни ХХ асрнинг 60-йилларигача  жавобсиз қолади.

1918 йили Европада эпидемик энцефалит (бош миянинг кучли яллиғланиши) билан касалланганлар сони жуда кўпайиб кетади. Венгриялик олим Экономо ушбу касалликнинг, яъни энцефалитнинг сурункали босқичида Паркинсон касаллигига хос симптомларни кузатади. Энцефалит туфайли номуд бўлган беморларнинг бош мияси текширилганда бош миянинг чуқур қисмида патологик ўзгаришлар топишади. Ўша даврдан бошлаб Паркинсон касаллигига ўхшаб кечувчи касалликларни паркинсонизм деб атай бошлашади. Ўша пайтлари патоморфологик текширувлар ривожлана бошлаган эди. Хуллас, шу касаллик туфайли вафот этган беморларнинг бош мияси текширилганда бош миянинг қуйи қисмида жойлашган қора модда хужайралари атрофияси аниқланади.

Аслида паркинсон касаллигининг ривожланишида наслий омилларга катта урғу берилади. Чунки касаллик наслдан-аслга доминант типда узатилади. Бу касаллик тўла равишда фарзандларга ўтади, дегани эмас. Ваҳоланки, Паркинсон касаллигининг ўзи эмас, балки унга мойиллик кейинги авлодларга узатилади. Демак, ушбу касалликка мойиллиги бор одамларда турли ташқи салбий таъсирларгина Паркинсон касаллигини юзага келтириш мумкин.

Заҳарланиш дардга туртки беради

Турли кимёвий моддалар ва воситалар билан сурункали заҳарланиш паркинсонизм ривожланишига сабабчи бўлиши мумкин. Масалан, олтингугурт, марганец, қўрғошин, метил ва этил спиртлари, фосфорорганик бирикмалар, ис гази, яъни мияда дофамин моддаси алмашинувига салбий таъсир кўрсатувчи моддалар паркинсонизм ривожланишига туртки берган. Асаб системаси инфекциялари миянинг ички қисмида жойлашган қора моддани зарарлайдиган вируслар паркинсонизм ривожланишига сабабчи бўлиши мумкин.

Баъзи дориларгина паркинсонизм ривожланишига сабабчи бўлиши мумкин. Булар – аминазин, галоперидол ва шу гуруҳга кирувчи дорилар бўлиб, асосан руҳий бузилишларни даволашда ишлатилади. Улар катта миқдорда ёки узоқ вақт тавсия қилинса, беморда паркинсонизм белгилари ривожланади. Бироқ бемор бу дориларни ичишдан тўхтатса, паркинсонизм белгилари дарров орқага қайтади. Шунинг учун ҳам дорилар таъсиридан ривожланган паркинсонизм ҳақиқий Паркинсон касаллигига қараганда тез тузалади. Паркинсонизмни юзага келтирадиган дориларнинг ножўя таъсирини пасайтириш учун циклодол дориси берилади.

Гиёҳванд моддаларни қабул қиладиганларда паркинсонизм кўп ривожланади. Чунки гиёҳванд моддалар айнан қора моддада ишлаб чиқариладиган дофамин моддасини парчалайди.

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan